Η ιστορία του κλεμμένου Γρύπα που επέστρεψε στην Αρχαία Ολυμπία μετά από 110 χρόνια

Φιλοτεχνήθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. – Βρέθηκε στις λάσπες το 1914, μετά εξαφανίστηκε, έφτασε από έναν αντικέρ στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Ν. Υόρκης, μέχρι που εντοπίστηκε από τον ελληνικής καταγωγής εισαγγελέα Μάθιου Μπόγδανος

Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη

Χρειάστηκε παραπάνω από ένας αιώνας, από τότε που πρωτοεντοπίστηκε στην Αρχαία Ολυμπία η κεφαλή του Γρύπα, για να επιστρέψει στον φυσικό της χώρο ως ένα σπάνιο, εξαιρετικό έκθεμα του 7ου αιώνα π.Χ. που στόλιζε χάλκινο τριποδικό λέβητα. Η ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση επαναπατρισμού από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (το περίφημο Met) απαιτούσε προσεκτικές διπλωματικές κινήσεις, σαφή γνώση και τεκμηρίωση αλλά και ενεργοποίηση του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού και της υπουργού Λίνας Μενδώνη.

Σημαντικό ρόλο στην υπόθεση του επαναπατρισμού του Γρύπα και άλλων ελληνικών θησαυρών έχει σαφώς διαδραματίσει ο Ελληνοαμερικανός εισαγγελέας Μάθιου Μπόγδανος, ο οποίος έχει βάλει σκοπό να διεκδικήσει από τα μουσεία όσους περισσότερους παράνομα αποκτηθέντες θησαυρούς μπορεί αλλάζοντας ριζικά τη λογική της λειτουργίας τους.

Πώς αποδείχθηκε η κλοπή

Ολα ξεκίνησαν όταν μια κρύα μέρα του Δεκέμβρη του 1914 μια μεγάλη καταιγίδα κατέβασε χώματα και φερτά υλικά σκεπάζοντας τις κοίτες του ποταμού Κλαδέου αναγκάζοντας τον τότε επιμελητή του Μουσείου της Αρχαίας Ολυμπίας Θεμιστοκλή Καραχάλιο να διατάξει τον καθαρισμό του. Καθώς απομάκρυναν τα χώματα για τον σχετικό καθαρισμό του χώρου, αφού ουσιαστικά συνόρευε με το αρχαίο Γυμνάσιο της Ολυμπίας, εντόπισαν μια εκπληκτική κεφαλή. Αμέσως ο επιμελητής μαζί με τους αρχαιολόγους κατάλαβαν ότι πρόκειται για έναν σπάνιο θησαυρό, καθώς παρέπεμπε στους γρύπες που στόλιζαν τους αναθηματικούς λέβητες κατά τους αρχαίους χρόνους.

Η σπουδαιότητα του ευρήματος επέβαλε την επιτάχυνση της εκτίμησης, με αποτέλεσμα η αρχαία κεφαλή να τύχει επιστημονικής τεκμηρίωσης με σχετική δημοσίευση που συνοδευόταν από τη φωτογραφική κατοχύρωση στο Αρχαιολογικό Δελτίο, την επίσημη έκδοση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ακριβώς το επόμενο έτος, το 1915. Για αρκετά, ωστόσο, χρόνια τα ίχνη του λέβητα εξαφανίζονται, αφού δεν καταχωρείται ανάμεσα στα εκθέματα του μουσείου, αν και μαρτυρίες το θέλουν να στολίζει τη βιβλιοθήκη του επιμελητή του μουσείου.

Με άλλα λόγια, ο θησαυρός παραμένει ουσιαστικά ακατάγραφος μέχρι που οι Γερμανοί ανασκαφείς στην περιοχή της Ολυμπίας ύστερα από προσεκτική, αλλά μάταιη αναζήτηση, δηλώνουν επίσημα την απώλειά του. Ολα δείχνουν ότι ο σπουδαίος θησαυρός εντοπίστηκε από κάποιον αρχαιοκάπηλο, ο οποίος έσπευσε να το πουλήσει στον αρχαιοπώλη Θεόδωρο Ζουμπουλάκη, της γνωστής οικογενείας.

Εκείνος με τη σειρά του το διέθεσε στον αντικέρ Γιόζεφ Μπρούμερ, ο οποίος φρόντισε να το κρατήσει για μία δεκαετία, όσο τουλάχιστον χρειάζεται για να εξαφανιστούν τα ίχνη μέχρι να το μεταφέρει στον διάσημο Αμερικανό αρχαιοπώλη και γκαλερίστα Τζόζεφ Μπράμερ. Από αυτόν φαίνεται να προμηθευόταν πολλούς θησαυρούς ο Ουίλιαμ Τσαρλς Μπέικερ, μεταξύ αυτών και πρωτοκυκλαδικά ειδώλια για τη συλλογή του, που κατέληξαν όλα ως δωρεά στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης.

Κατά την επίσημη έκθεση του συγκεκριμένου θησαυρού, που είχε τη θέση λαβής σε χάλκινο λέβητα ο οποίος προσφερόταν ως ανάθημα στους θεούς, τον Απόλλωνα, τον Διόνυσο και τον Δία, στο εμβληματικό Μουσείο της Νέας Υόρκης αναγραφόταν ξεκάθαρα ότι προερχόταν από την Αρχαία Ολυμπία. Αυτό από μόνο του σήμαινε ότι ήταν ξεκάθαρα εκείνος που είχε κλαπεί από το σημείο αφού είχε καταγραφεί η παράνομη εξαγωγή του και ότι τελικά δεν είχε ακολουθήσει σε κανένα στάδιο τη νόμιμη οδό.

Η διεύθυνση τεκμηρίωσης του υπουργείου Πολιτισμού φρόντισε ευτυχώς να καταγράψει την απώλεια ταυτοποιώντας τον θησαυρό που συμπεριλαμβανόταν επίσημα στην ψηφιοποιημένη συλλογή του ιδρύματος ως τον περίφημο Γρύπα της Αρχαίας Ολυμπίας ανοίγοντας, ουσιαστικά, δρόμο για τη διεκδίκησή του.

Επρόκειτο ουσιαστικά για έναν από τους σημαντικότερους θησαυρούς που είχε στην κατοχή του το Met, καθώς θεωρούνταν όχι μόνο σπάνιος -υπολογίζονται ότι λέβητες αυτού του μεγέθους δεν ξεπερνούν συνολικά τους 600- αλλά ήταν ένα από τα πιο σημαντικά αναθηματικά δώρα, εντυπωσιακής, εν προκειμένω, τεχνοτροπίας. Μάλιστα δεν έχει μέχρι στιγμής βρεθεί κανένα ανάλογο, καθώς τα αντίστοιχα χάλκινα αγάλματα ήταν μικρότερου μεγέθους.

Η τεράστια σημασία του συγκεκριμένου θησαυρού

Τη σπουδαιότητα του συγκεκριμένου θησαυρού φρόντισε να εξάρει η υπουργός Πολιτισμού, κατά την τελετή επαναπατρισμού που πραγματοποιήθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αρχαίας Ολυμπίας. Οπως σημείωσε στον χαιρετισμό της, στέλνοντας παράλληλα μήνυμα για τη σημασία της επιστροφής εφάμιλλης σημασίας θησαυρών στον τόπο καταγωγή τους, «η σημερινή τελετή καταδεικνύει τη σημασία, πραγματική και συναισθηματική, την οποία έχει ο επαναπατρισμός αυτής της κεφαλής του Γρύπα, στο Μουσείο της Αρχαίας Ολυμπίας, εδώ στον χώρο που ανήκει.

Κάποιος ή κάποιοι άνθρωποι, περισσότερο από 2.500 χρόνια πριν -χρονολογείται στα 650-625 π.Χ.- επέλεξαν να προσφέρουν το χάλκινο τριποδικό λεβέτι, το οποίο κοσμούσαν οι τρεις κεφαλές γρύπα, εξαίρετο δείγμα της αρχαίας ελληνικής μεταλλοτεχνίας, στον πατέρα των θεών, τον Ολύμπιο Δία. Κάθε επαναπατρισμός είναι μια ξεχωριστή στιγμή για όλη την οικογένεια του υπουργείου Πολιτισμού. Κάθε επαναπατρισμός πολιτιστικού αγαθού το οποίο έχει εξαχθεί παράνομα από την πατρίδα μας είναι άμεσα συνδεδεμένος με την πολιτιστική μας ταυτότητα.

Αυτό το βιώνει και το αισθάνεται πολύ καλύτερα αυτός, ο οποίος ζει στον χώρο, στον οποίο επανέρχεται, επιστρέφει και επαναπατρίζεται το πολιτιστικό αγαθό. Γιατί εσείς είστε οι φορείς αυτού του πολιτισμού, που χιλιάδες χρόνια τώρα ζει και αναπτύσσεται στον συγκεκριμένο χώρο. Κάθε μεμονωμένος επαναπατρισμός μάς θυμίζει το μείζον εθνικό μας αίτημα: τον επαναπατρισμό και την επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα στη γη που τα γέννησε, κάτω από το αττικό φως.

Θα ήθελα να ευχηθώ ο Γρύπας που γυρίζει πίσω -αυτό το μειξογενές ον, το οποίο συνδυάζει το σώμα του λιονταριού με τα φτερά και το κεφάλι του αετού- να είναι ο καλός οιωνός, που θα συμβάλει με τη δυναμική και την παρουσία του να γυρίσουν κάποτε, όχι πολύ μακριά, και τα φειδιακά αριστουργήματα στην Αθήνα».

Ωστόσο, αυτός δεν ήταν ο μόνος επαναπατρισμός, αφού είχε προηγηθεί η τελετή επαναπατρισμού 11 αρχαίων αντικειμένων κατόπιν απόφασης της Εισαγγελίας της Νέας Υόρκης, στην έδρα της Εισαγγελίας. Πριν από την τελετή επαναπατρισμού, είχε, μάλιστα, πραγματοποιηθεί η παρασημοφόρηση του βοηθού εισαγγελέα Νέας Υόρκης, Μάθιου Μπόγδανου με το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικα.

Ο ελληνικής καταγωγής Μπόγδανος, που έγραψε Ιστορία ως ο συνταγματάρχης του Αμερικανικού Στρατού που κατάφερε να επιστραφούν χιλιάδες λεηλατημένες αρχαιότητες στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Βαγδάτης, έχει αγωνιστεί στο πλαίσιο των καθηκόντων του ως βοηθού εισαγγελέα της Νέας Υόρκης, για τον επαναπατρισμό πολλών αρχαιοτήτων, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται πολλά ελληνικά.

Τα κυκλώματα των λαθρεμπόρων

Oπως έγραφαν σε σχετικό δημοσίευμά τους οι «New York Times», ο Μάθιου Μπόγδανος είναι ο πρώτος που κατάφερε να εγείρει σοβαρά ερωτήματα αναφορικά με τον τρόπο απόκτησης των θησαυρών από το Μet αποκαλύπτοντας, μέσω της υπόθεσης Στάινχαρντ, όλη τη λογική της παράνομης απόκτησης των αγαθών από κορυφαία μουσεία των ΗΠΑ. Ο ελληνικής καταγωγής βοηθός εισαγγελέα στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης τόλμησε, πρώτος, να τα βάλει με ένα κορυφαίο μουσείο όπως το Μet διεκδικώντας μαζί με την ομάδα του, τη Μονάδα Εμπορίας Αρχαιοτήτων, την επιστροφή της χρυσής σαρκοφάγου αλλά και εκατοντάδων θησαυρών που είχαν αποκτηθεί από μουσεία του Ιράκ, της Αιγύπτου καθώς και από Ιταλία και Ελλάδα.

Χτύπησε με θάρρος την πόρτα πλουσίων συλλεκτών όπως ο Μάικλ Στάινχαρντ, οι οποίοι είχαν στην κατοχή τους αμέτρητους θησαυρούς και άρχισε να ψάχνει όλα τα εκθέματα του Μητροπολιτικού Μουσείου, τα οποία ήταν στην πλειονότητά τους παράνομα αποκτηθέντα. Μάλιστα κατά την πρόσφατη επιστροφή μιας σειράς από σημαντικούς θησαυρούς στην Ιταλία είχε εξηγήσει αναλυτικά πώς δρουν τα κυκλώματα των λαθρεμπόρων πλαστογραφώντας έγγραφα, θολώνοντας την πορεία της προέλευσής τους που ως επί το πλείστον δεν δηλωνόταν ποτέ από τα μουσεία.

Σε αυτή την ελίτ που περιλαμβάνονταν πρόσωπα υπεράνω κάθε υποψίας, συλλέκτες αλλά και αναγνωρισμένοι οίκοι δημοπρασίας, ο Ελληναμερικανός εισαγγελέας ύψωσε ανάστημα αναγκάζοντας μουσεία πρώτης γραμμής να παραδεχθούν ότι δεν ήταν όλες οι διαδικασίες μόνιμες. Είχε ήδη την αναγνώριση του αμερικανικού κράτους που τον είχε παρασημοφορήσει με το Εθνικό Μετάλλιο Ανθρωπιστικών Επιστημών για την ανάκτηση των θησαυρών ύστερα από τη λεηλασία του Εθνικού Μουσείου του Ιράκ.

Ακολούθησε η διαμάχη του για τη διεκδίκηση του περίφημου Κρατήρα του Ευφρονίου που είχε κλαπεί από έναν ετρουσκικό τάφο -μια από τις σημαντικότερες υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας στον κόσμο- την οποία κέρδισε. Ηταν μια απρόσμενη νίκη που άλλαξε όλη τη νοοτροπία των μουσείων.

Ο Μπόγδανος όχι μόνο κατάφερε να αναγκάσει το Mητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης να επιστρέψει στην Ιταλία τον κρατήρα 2008 αλλά και 20 επιπλέον πολύ σημαντικά αντικείμενα από τη συλλογή του. Ο κρατήρας ήταν μέρος της περίφημης συλλογής Στάινχαρντ, που αποκαλύφθηκε χάρη στον Μπόγδανο, όπως και αυτή της Σέλμπι Γουάιτ, η οποία είχε στην κατοχή της αμέτρητους θησαυρούς που είχε αποκτήσει μαζί με τον πάμπλουτο επενδυτή της Wall Street Λίον Λέβι – και φυσικά του αδίστακτου επιχειρηματία και συλλέκτη Λέοναρντ Στερν.

Ο ρόλος του Μπόγδανου

Ολες αυτές οι ενέργειες του δυναμικού εισαγγελέα είχαν ως αποτέλεσμα κορυφαία μουσεία όπως το Μet να αλλάξουν εντελώς γραμμή πλεύσης και να προσπαθήσουν να δείξουν καλή διαγωγή και προσαρμογή στους κανόνες. Το Μet αναγκάστηκε, μάλιστα, μόλις πέρυσι να προσλάβει, ύστερα από την κατάσχεση 74 έργων τέχνης, τον Λούσιαν Σίμονς ώστε να μπορέσει να συντονίσει το θέμα των επαναπατρισμών και την αλλαγή της εικόνας του μουσείου.

Σύμφωνα με τον Σίμονς, ο οποίος είχε προϋπηρεσία στους Sotheby’s ως ανώτερος ειδικός εμπειρογνώμων αλλά και ως επικεφαλής του τμήματος αποκατάστασης, το θέμα των επιστροφών δεν έπρεπε να εμφανίζεται ως αναγκαστική επιβολή των αστυνομικών αρχών αλλά ως οικεία βουλήσει απόφαση του μουσείου. Ως εκ τούτου θεωρήθηκε προτιμότερο από το να παρελαύνουν εισαγγελείς, εκπρόσωποι του Μπόγδανου και ειδικές διωκτικές αρχές να αναλάβει το ίδιο το μουσείο να διερευνήσει το θέμα των παράνομων προελεύσεων και να προσφερθεί να επιστρέψει τους θησαυρούς εφόσον αποδεικνύονταν ότι συνιστούσαν ξεκάθαρα προϊόντα κλοπής ή λαθρανασκαφής.

Αυτό σήμαινε ότι ουσιαστικά ο Σίμονς ήταν υπεύθυνος για την αναθεώρηση μιας συλλογής που είχε δημιουργηθεί στη διάρκεια 150 χρόνων και αφορούσε διαφορετικές εποχές, περιόδους και πτέρυγες του μουσείου. Ηταν φυσικό ως εκ τούτου αυτό να συμπαρασύρει ολόκληρες συλλογές που είχαν δοθεί ως δωρεά στο μουσείο, μεταξύ των οποίων και η συλλογή Στερν, για την οποία τόσος θόρυβος προκλήθηκε το τελευταίο διάστημα. Σε μια κίνηση καλής διπλωματίας, ο Σίμονς φρόντισε ώστε να διοργανωθεί πρόσφατα ειδικό συνέδριο με πάνελ ειδικών που παρουσίασαν νέα στοιχεία αναφορικά με τις κυκλαδικές συλλογές, στο οποίο παραβρέθηκαν εκπρόσωποι της ελληνικής πλευράς και η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη.

Σίγουρα, δεν συνέφερε το Μουσείο να δείξει άσχημο πρόσωπο, σε μια τόσο κρίσιμη φάση της ιστορίας του και έσπευσε να δείξει καλή διαγωγή τόσο όσον αφορά τη συλλογή Στερν αλλά και άλλους παράνομα αποκτηθέντες θησαυρούς. Εσπευσε μάλιστα να παραδώσει τον Γρύπα σε ειδική τελετή με τον ίδιο τον διευθυντή του μουσείου Μαξ Χολάιν να δηλώνει πως πρόκειται για «μια πάρα πολύ ιδιαίτερη στιγμή για τη συνεργασία του Μet και του υπουργείου Πολιτισμού» τονίζοντας «είναι ένας πάρα πολύ σημαντικός επαναπατρισμός, ενός από τα πιο εμβληματικά εκθέματα της συλλογής ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων. Είναι η χάλκινη κεφαλή γρύπα που διερευνήσαμε, εξετάσαμε και καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι δεν έφυγε νόμιμα από τη χώρα προέλευσής του, την Ελλάδα. Η συνεργασία μεταξύ του Μet και του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού βασίζεται στην κοινή πεποίθηση για διεθνή συνεργασία στην προστασία και την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς».

Νέα έκθεση το 2026

Τον θερμό χαιρετισμό ανταπέδωσε η υπουργός Πολιτισμού δηλώνοντας πως «η πράξη αυτή αποτελεί απόδειξη της δέσμευσης του μουσείου για επιστημονική ακεραιότητα, επαγγελματική ηθική και σεβασμό στην πολιτιστική κληρονομιά. Αντανακλά, επίσης, μια ευρύτερη αλλαγή στις πρακτικές των μουσείων παγκοσμίως -που δίνει έμφαση στη δέουσα επιμέλεια- στην αξιολόγηση όχι μόνο της νομιμότητας αλλά και της ηθικής βάσης συγκρότησης των συλλογών τους.

Αυτή η δυναμική προσέγγιση, την οποία είμαστε στην ευχάριστη θέση να βλέπουμε να κερδίζει δυναμική σε κορυφαίους πολιτιστικούς θεσμούς, αναγνωρίζει τη σημασία των ειλικρινών και εποικοδομητικών συνεργασιών μεταξύ των μουσείων και των οργανισμών που διαχειρίζονται την πολιτιστική κληρονομιά. Η Ελλάδα είναι μεταξύ των χωρών των οποίων οι πολιτιστικοί θησαυροί έχουν υποστεί κλοπή και παράνομη διακίνηση. Πιστεύω ακράδαντα ότι όλες οι αρχαιότητες που έχουν απομακρυνθεί παράνομα από οποιαδήποτε χώρα πρέπει να επιστρέψουν στον γενέθλιο τόπο τους και στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους, ως ουσιαστικό μέρος της συλλογικής τους ταυτότητας».

Αμφότερες οι πλευρές δεσμεύτηκαν να κάνουν ό,τι μπορούν για την προώθηση των κοινών αξιών και του ελληνικού πολιτισμού όχι μόνο συνεργαζόμενοι αναφορικά με το θέμα των αρχαιοτήτων αλλά λειτουργώντας προς την ίδια κατεύθυνση στην πολιτιστική διπλωματία με την ανταλλαγή θησαυρών και κοινών εκδηλώσεων. Στο πλαίσιο αυτό της κοινής συνεργασίας θα διοργανωθεί έκθεση στο MET με τίτλο «Across Wine – Dark Seas: Art and Identity beyond Ancient Greece».

Δεν προκαλεί καμία έκπληξη το γεγονός ότι η έκθεση θα εγκαινιαστεί με μια σειρά από ελληνικά εκθέματα που αυτή τη φορά θα κοσμούν τις προθήκες του μουσείου ως δάνεια με ιδιαίτερη συμβολική έμφαση να δίνεται -πού αλλού;- στον Γρύπα. Ισως αυτή να ήταν μια καλή ιδέα για το πώς θα έπρεπε να λειτουργήσει το Βρετανικό Μουσείο επιστρέφοντας τα Γλυπτά του Παρθενώνα, σε μια ένδειξη υψηλού πολιτισμού, συνεργασίας και συναίνεσης.

Το μυθικό τέρας της αρχαιότητας

Οι γρύπες ήταν εμβληματικά πλάσματα της αρχαιότητας προερχόμενα προφανώς από την Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. Τα έχουμε δει να δεσπόζουν σε μινωικές τοιχογραφίες ακόμα και στους προϊστορικούς διάκοσμους του Ακρωτηρίου, όπως σε εκείνη την εντυπωσιακή τοιχογραφία με την Πότνια θηρών. Πρόκειται για ένα μυθικό τέρας με σώμα λιονταριού, κεφάλι και φτερά αετού, ενώ σε κάποιες αναπαραστάσεις απεικονίζεται και με ουρά φιδιού. Ενας γρύπας, για παράδειγμα, δεσπόζει στην περίφημη πανοπλία της Αθηνάς αλλά και βρίσκεται να σέρνει το άρμα του Απόλλωνα προς την Υπερβορεία.

Αγριοι γρύπες είναι, επίσης, γνωστό ότι φυλούσαν τον Δία στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου. Ως εκ τούτου θεωρούνταν άμεσα συνυφασμένοι με τον θεό του ήλιου. Εντυπωσιακή είναι η αναπαράσταση του ιερού αυτού πλάσματος στα σφραγιστικά δαχτυλίδια, όπως σε ένα από την ύστερη Εποχή του Χαλκού, όπου ένας ιπτάμενος γρύπας φαίνεται να εκτινάσσεται προς τα πάνω με ανοιγμένα τα τεράστια εντυπωσιακά φτερά του σε αντιδιαστολή με το μικρό σώμα – ένα ιδιόμορφο πλάσμα που συμπυκνώνει την ομορφιά με τη δύναμη, την επιβολή με την ελευθερία, τα τόσο σημαντικά στοιχεία που αναδεικνύει η αρχαία φιλοσοφία και τέχνη.

πηγή protothema , ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: EUROKINISSI

Ακολούθησε τα Ηλειακά Νέα στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Παρόμοια Άρθρα:

Τασσώ Καββαδία: Η «κακιά» του ελληνικού κινηματογράφου Ανίτα Έκμπεργκ Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας – Σινεμά στις Πλατείες 2024 – Το πρόγραμμα προβολών